گچ بری

عصر ساسانی یکی از دوران های هنری ایران به شمار می رود که بیش از ۱۴۰۰ سال از عمر آن گذشته است.در این عصر گونه های هنر تشریفاتی و درباری همچون  معماری،مجسمه سازی و گچبری به اوج خود رسید.با اینکه چیزی از گچبری ها باقی نمانده است ، ولی از یافته های باستانشناسی معلوم می گردد که به تزیینات گچبری اهمیت و ارزش زیادی قایل می شدند.
پروفسور پوپ می گوید:”ایرانیان سبک و فنون گچبری را چنان به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در استفاده از این ماده با ایشان برابری نمی کند.”
در شروع معماری ایران از آغاز تاریخ و دوران هخامنشی و پس از دوران های اشکانی و ساسانی به مسئله گچ توجه و از آن به عنوان یک ماده سازنده و استوار استفاده می کردند.از آثار گچبری در ایران چنین بر می آید که تزیین و روکش دیوارها دارای اسلوب خاصی بوده که تا کنون ادامه یافته است که پس از بنای ساختمان ، گچ را به صورت حاشیه ای یا فیتیله ای بر روی دیوار کلاف کرده و می چسباندند و در همان جا به تراشیدن زاویه و فرم دادن به گچ می پرداختند.سپس ماده لعابدار و چسبنده ای مانند کتیرا،نشاسته یا حتی شیر بر روی آن می پاشیدند تا نقش کاملا خود را نشان دهد
در عصر ساسانی علاوه بر طرح های گچبری ، مجسمه های برجسته ، نیم برجسته و تزیینی، با نهایت  ظرافت می ساختند.پیش از ساسانی موتیف ها غالبا دارای قالب کلاسیک بودند که ساسانیان با توجه به تم های شرقی فرم ها را توسعه دادند و کثرت آن ها موجب گسترش این هنر و نیاز به خلاقیت و محاسبات هندسه و ریاضیات را سبب گردید.
الگوهای ساسانی از طراحی های هندسی و گیاهی و نیز طراحی های پیکره ای نظیر انسان و انواع حیوانات تشکیل می شود.در طرح های هندسی معمولا از خطوط مستقیم و شکسته استفاده می شد که می توان به طرح های مربع و مستطیل در طاق کسری ، کاخ کیش و کاخ چال ترخان اشاره کرد.مهمترین نقوش گیاهی که قسمت اعظم گچبری را تشکیل می داده عبارتند از پالمت (کاخ کیش ) ، تاک و پیچ (کاخ چال ترخان ) ، گل نیلوفر ، میوه انگور ، آکانتوس ، گل لوتوس و روزت.نقوش انسانی به ندرت دیده شده وآنچه که وجود داشته الهامی از حجاری و سنگ تراشی بوده است از جمله نیم تنه اردشیر دوم که در قصر ساسانی کیش می باشد.نقش زن نیز کم و محدود به کار رفته و جنبه تقدس و سمبلیک داشته است.از طرح های حیوانی می توان به شتر،گوزن،گراز،شیر،عقاب، پرندگان کوچک،کبک،طاووس و نقوش اساطیری مانند سیمرغ،مرغ خیالی و اژدها  اشاره کرد.در مورد خط وکتیبه اینطور به نظر می رسد که ساسانیان رواج خط را با طرح اندازی بر روی گچ متداول ساختند که همراه با موتیف های اولیه به کار برده می شده است.
با توجه به علاقه مندی  ساسانیان به احیا شیوه هنرهای هخامنشیان و تشابه بین آثار این دوره با آثار هخامنشی ارجحیت رواتیگری و تحرک و نیروی خطوط در آثار ساسانی نسبت به آثار هخامنشی ،وجه تمایز این دوره ها می باشد.
شواهد باستانشناسی نشان می دهند که تاریخ ساخت گچ به پیش از ساختن خشت و پخت آن به صورت آجر می رسد. در قدیمی ترین بنای دنیا، یعنی اهرام ثلاثه مصر که قدمتی چهار هزار و پانصد ساله دارد، از گچ به عنوان ماده چسبنده مقاوم بعد از ازاره در بین سنگ ها و جهت کلاف سازی آنها استفاده شده است. یکی از کاربردهای ویژه گچ، اندود کردن دیوارها و سطوح داخلی ساختمان ها است و هنر گچبری، این آراستگی را به حد کمال و دلنوازی می رساند.
به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها، روش معمول در شهر های ایران و عراق بوده است. اولین مردمی که در ایران به این کار دست زدند هخامنشیان و سپس ساسانیان بودند و اعراب در جریان فتوحات خویش، این هنر را از آنها فرا گرفتند. هنرمندان دوره اموی به طور وسیعی کاخ ها را با گچبری منقوش برجسته تزئین می نمودند. نمونه بسیاری از این گچبری ها در کاخ های «خربه المفجر»، «الحیر الغربی» و «المنیه» به کار برده شده است که گچبری های کاخ المنیه به واسطه در بر داشتن عناصر آدمی و حیوانی در کنار تزئینات هندسی و گیاهی، اهمیت بیشتری دارد.
روش تزیینات گچی روی دیوارها، پس از به کار گیری خشت در بناها گسترش پیدا کرد و این روش در کاخ های شهر سامرا رواج یافت. پایین دیوارها با ازاره گچی به ارتفاع حدود ۱۰۰ سانتی متر پوشانده می شد. این گونه تزیینات در دو قصر جوسق و بلکوارا به کار رفته است.
مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول طبیعی هستند اما در دوره بعد عناصر تزیینی از طبیعت فاصله می گیرند. در سومین مرحله، زمینه تزیینات عمق چشمگیری می یابد که بهترین نمونه های آن در کاخ بلکوارا به چشم می خورد.
در این دوره، ابتکار پوشش سطح آن چنان کامل گردید که تقریبا تمام زمینه را می پوشاند و این امر که برای نخستین بار در هنر اسلامی رواج یافت، اوج ترقی روش های تزیینی به شمار می رود و پس از آن در دنیای اسلام منتشر شد و از مهم ترین ارکان هنر اسلامی گردید.
روش تزیینات گچی روی دیوارها از طریق حکومت طولونی از عراق به مصر انتقال یافت و نمونه هایی از آن در جامع طولون روی سطح داخلی و اطراف طاق ها و دور پنجره ها به کار برده شد.
هنرمندان دوره فاطمی، همچنان تحت تأثیر تزیینات هنر ساسانی (هنر رایج در دوره عباسی) بودند. تزیینات نقاشی گچی موجود در رواق قبله جامع الازهر از عناصر گیاهی که از روش تزیینات طولونی و عباسی اقتباس گردیده، تشکیل یافته است ولی اختلاف در طریقه استفاده از آنهاست. همچنین نمونه های زیبایی از خط کوفی مشجر در کتیبه موجود زیر سقف یافت می شود.
در دوره فاطمی اهمیت تزیینات خطی افزایش یافت و به کار گیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگدار اشکال گیاهی انتشار یافت.
در دوره ایلخانی، هنر گچبری به سرحد کمال مطلوب رسید. به وجود آمدن محراب های گسترده با انواع خطوط به ویژه گونه های مختلف کوفی، به کار گیری انواع گره هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسلیمی ماری در لا به لای کتیبه و اسپرهای خط با گل و برگ های پهن و نیز گودی و برجستگی نقوش، موجب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای عظیم گچ بری در این دوران شد.
تزیینات گچی معمول در دوره سلجوقی، در عصر ایلخانی به تدریج رو به دگرگونی رفت و پر بودن و شلوغی تزیینات تبدیل به ویژگی گچبری این دوران شد.
از زیباترین نمونه این گونه تزیینات شلوغ، نقوش به کار رفته در مسجد حیدریه قزوین، جامع ورامین و محراب مسجد ارومیه را می توان نام برد. روش های متنوع کنده کاری روی گچ و شلوغی عناصر تزیینی مختلف، در قرن هشتم جایگاهی خاص یافت. بهترین نمونه بیانگر این تحول، محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان است که تاریخ ساخت آن ۷۱۰ ه.ق است.
در دوره ممالیک بحری، روش تزیین دیوار ها با نوار های گچی منقوش به عناصر نوشتنی، روی زمینه تزیینات گیاهی رایج گردید که نمونه آن در بالای پنجره مسجد «الظاهر بیبرس» مشاهده می شود. زیباترین نمونه های گچی مملوکی، در پنجره های گچی مشبک موجود در جامع دیده می شود که با اشکال هندسی همراه با شیشه های رنگین تزیین شده است. این پنجره ها را حاشیه هایی مزین به عناصر برگ و شاخه و نوشته های کوفی در بر گرفته است.
دوره تیموری، عصر به وجود آمدن رسمی بندی و کار بندی هایی از قالب های گچی مقرنس و قطار بندی های گچی ارزشمند است.
به طور کلی، در هنر گچ بری این دوران انواع خطوط کوفی مشجر، مزهر، معقد و مشبک و نیز خط های محقق، نسخ، ثلث، رقاع، تعلیق و نستعلیق و به خصوص از خط معقلی، استفاده فراوان شده است. از آثار فراوان این دوره می توان به مقرنس بندی های گچی ارزشمند سر در مسجد میدان کاشان، قطار بندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف و خطوط گچ بری شده در بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام را نام برد.
در دوره صفوی، هنر گچ بری وارد روش های خاصی می شود. به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون به خصوص مقرنس های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری، زینت بخش کاخ های شاهی شده است.
در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس قطار و کار بندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت، سر در بازار قیصریه اصفهان و به خصوص دالبر های تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو و مقرنس بندی های طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و نیز خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع همین شهر را یاد داشت.

آنجائیکه مراکز عمده تمدن ساسانی شهرهایی واقع در دشتهای ایران و دور از معادن سنگ بود است، گچبری های تمام رنگی با تکنیک قالبی به دیوار و سقف بناها الصاق می شد و کاربرد آن، بیشتر در دوره سلوکی و پارتی از طریق یونان و روم به ایران راه پیدا کرد و به مرور زمان خصوصیات شرقی خود را بازیافت . نقش مایه ها و طراحی های بکار رفته در گچبری ها به صورت نقوش گیاهی شامل گل و بته، پالمت، انار، انگور، طرح های هندسی و جانوری بشکل گراز، آهو، مرغابی و نقوش انسانی با موضوعات شکار، ضیافت، نقوش شاهانه و نقوش آیینی با تکنیک قالبی بوده است.

نمونه هایی که از گچبری های این دوره باقی مانده به صورت قسمتی از گچبری های مربوط به طاق ها، پایه ستون و تزیینات الصاقی به دیوارها، با نقوش از قبیل گل و بته، نقوش آهو و قوچ و گراز و نقوش انسانی از منطقه حصار دامغان است. از ناحیه چال ترخان ری در جنوب تهران نیز در اواخر ساسانی گچبری های به دست آمده که پیوندی بین گچبری ساسانی و اسلامی است.

این نمونه ها به صورت تصویر شکار بهرام پنجم یا بهرام گور با آزاده و نقش صورت آناهیتا که الهام گرفته از الهه های باروری مانند ایشتار است. این گچبری ها دارای ویژگیهای خاص دوره ساسانی بوده و نمونه های دیگری که با نقوش گل و بوته و نقوش هندسی به صورت مکرر و قالبی تکرار شده، همچنین نیم تنه های گچی شاهان ساسانی و مجسمه های کوچک کودکان و زنان که از حاجی آباد فارس بدست آمده است.

سردیس یک ایزد بانو

حاجی آباد( فارس، جنوب ایران)

سده چهارم میلادی

گچ

بلندی: ۵/۲۲ سانتیمتر، پهنا: ۱۳ سانتیمتر، کلفتی: ۹/۱۴ سانتیمتر

شماره شی: ۸۶۷۷ – ک.م.

قطعه گچبری

چال ترخان

ساسانی

قطرپایه: ۱۹۰ سانتیمتر، طول : ۱۲۲ سانتیمتر

شماره موزه: ۲۶۰۲

منابع :

۱-کتاب تاریخ هنر ایران(۲)هنر پارتی و ساسانی/تالیف ماربوبو سایلی-امبر توشراتو/ترجمه دکتر یعقوب آژند/انتشارات مولی۱۳۷۶/
۲-کتاب هنر ایران در گذشته و آینده/اثر پروفسور آرتور ایهام پوپ/ترجمه دکتر عیسی صدیق/انتشارات موسسه عالی خدمات جهانگردی و اطلاعات۱۳۵۵/
۳-مقاله گچبری-هنر تزیینی/نوشته دکتر غلامعلی حاتم(دانشیار دانشگاه هنر)/مجله هنرنامه شماره۱۴
۴-مقاله گچبری در دوران ساسانی و تاثیر آن در هنر های اسلامی/نوشته جمال انصاری/فصلنامه هنر شماره ۱۳ /زمستان ۶۶

۵- هنر و معماری اسلامی، هلن برند

۶- معماری اسلامی و بلوک شرق، محمد حسین کیانفر